Äîêóìåíò âçÿò èç êýøà ïîèñêîâîé ìàøèíû. Àäðåñ îðèãèíàëüíîãî äîêóìåíòà : http://www.aal.lu/files/specialtopic/12.pdf Äàòà èçìåíåíèÿ: Thu May 1 02:17:43 2008 Äàòà èíäåêñèðîâàíèÿ: Mon Oct 1 19:43:05 2012 Êîäèðîâêà:

Den SummerstÄrenhimmel *
Aleedung
D'Beobachtung vum SummerstÄrenhimmel ass en eemolegt Erliewnis. EngersÄits ass et eppess fir sÈng eegen Culture gÈnÈrale, en StÈck vum allgemengen WÊssen, daat eiss am Liewen hÊllefen kann ann eiss Muecht gÊtt no dem Motto ,,Wissen ist Macht". AanerersÄits gesÄit een och mat sÈngen eegenen Aan, waat aal Kulturen schonn virun Dausenden vun Johren gesinn hunn, wouno se hir AarbechtszÄiten op den Felder oder gewÊssen Ritualer geriicht hunn, ann et fillt een sech doduerch mÈi mat eisen Virfahren verbonnen. GlÄichzÄiteg ass et awer och en schÈint Abenteuer, un daat wÄrd: den BlÈck an d'DÈiften vum All, eraus an den Weltraum, an baal dronken maachen, ann eiss beandrocken. WÊll mir eigentlech am Universum sinn, nÄmlech nÊmmen een winze een sech nach laang dono erÊnneren dÈi onvirstellbar Distanzen, dÈi een gesinn do dÄitlech, wÈi kleng mir gen Deel an deem Riesengroussen.

Dann dÈi agrÈabel StÊmmung vun enger Summernuecht, obwuehl et dÄischter ass: dÈi agrÈabel Wiermt, den Blummendoft an der Loft, d'Zirpen vun den Grillen als d'allgegenwÄrtegt Liewen nach zur spÈider Stonn. Ann heiannsdo gesÄit een dann um Horizont, wÈi eng spannend Drohung vun wÄitem, dÈi luess ann luess an deerer Nuecht op eiss zoukÊnnt, d'zuckend Liichter vun den BlÊtzer vun engem Wieder. Et ass zwar nach wÄit vun eiss eweg, mee luess awer sÈcher kÊnnt et mÈi no, wÈi en schlÄichend, drohend Ongeheier an der Nuecht. GeschwÊnn wÄrd een den Donner an der Fern hÈieren. Dann gÊllt et, an SÊcherheet ze goen. Wann een dann an den Weltall erauskuckt, dann gÊtt engem plÆtzlech bewosst, duerch wÈivill Schichten een eigentlech kuckt, dÈi een mat eisen SÊnner wouer hÊlt, ann dÈi dach mateneen zu engem groussen Ganzen verbonnen sinn: D'Liewen hei Ênnen op dem Buedem vun eiser Erd (mir selwer, d'Planzen Êm t eiss, d'DÈieren wÈi d'Grillen, dÈi do zirpen), dann eiss LofthÝll, d'AtmosphÄr, d'Loft, dÈi mir anotmen mat dem angenehmen Doft, ann dÈi Wiederereegnisser, dÈi sech an der HÈicht, schonn Dausenden Meter iwer t eisen KÄpp, oofspillen, sou wÈi dÈi dÄischter WollÈken ann d'BlÊtzer vun deem Dimmer, daat op eiss zoukÊnnt, ann schliesslech, mÈi wÄit do uewen, den Mound, deen schon etlech Honnertdausenden vun Kilometer vun eis eweg ass, ann, nach mÈi wÄit dobaussen am Weltall, dÈi StÄren, aaner Sonnen wÈi eis eegen, dÈi sou wÄit vun eis eweg sinn, dass hir Luuchten schonn zenter Johrdausenden Ênnerwee waren, ier se endlech bei eis ukoumen, sou dass mir se elÈischt elo gesinn kÊnnen. Fir sech eng richteg Virstellung dovun ze maan, ass et also schon derwert, ze verstoen, wou all dÈi Himmelsluuchten hirkommen ann waat se duerstellen. ______________________
*) Text/ weider Informatiounen: M. Pauly, GSM: 691 71 89 29, E-mail: marc.pauly@crp-sante.lu, Johrgang 2007

1


D'StÄren, dÈi entfernten Sonnen am Weltraum
D'Pracht vum StÄrenhimmel an enger klorer Nuecht gouf oft poÈtesch als en ,,fonkelnden Firmament voller Diamanten" beschriwen. TatsÄchlech beschÄftegt sech den MÊnsch mat der Beobachtung vun den StÄren sÄit uraalen ZÄiten, baal esou laang wÈi et hien schon gÊtt. ên uraalen Zeien dovunner ass den Riisensteenbau aus der JongsteenzÄit (Êm 10.000 Joer virun Christus) aus dem englÊschen Stonehenge (Bild hei drÊnner lÈnks), mee och dÈi aal ägypter haaten schonn Êm 4000 virun Christus hir Pyramiden no dem StÄrenhimmel orientÈiert (Bild hei drÊnner rechts).

Genausou aal war dann och schonn bei den ChinÈsen ann den Indier d'"Kinegin vun den WÊssenschaften", dÈi sech mat den StÄren befaasst ann se benennt, ann dÈi mir haut ,,Himmelskunde" oder ,,Astronomie" nennen (aalgriech. astro-: StÄr, onoma: Numm). All StÄr am Weltraum ass eigentlech eng Sonn wÈi eis eegen, en riisegen Gaasball, an deem eng chÊmesch RÈaktioun oofleeft, wou AtomkÄren vun Gaaser mateneen verschmÊlzen, ann dobÄi ganz grell Luucht ann Ènorm HÊtzt produzÈiert gÊtt. D'StÄren sinn esou wÄit vun eis eweg, dass een dÈi Entfernungen nÊmmen nach an Liichtjohren ausdrÈcken kann, woubaÎ een Liichtjohr dÈi Distanz ass, dÈi Luucht an engem Joer zerÈckleet, also ronn 10 Billiounen Kilometer. Daat ass esou gewalteg, dass d'StÄreluucht nÊmmen nach mÈi mat lÄschter Kraaft bei eis ukÊnnt, ann dass dÈi gerÈngsten StÈierung an der AtmosphÄr sie brÈcht ann schwanken deet, waat d'Fonkelen vun den StÄren erklÄrt. D'StÄren hunn, je no der Temperatur op hirer UewerflÄch, verschidden Farwen, ann esou ass z. B. bei Êm dÈi 3000°C den StÄr roud, bei 6000°C giell (wÈi eis Sonn), ann bei 13.000°C blo-wÄiss.

D'Hellegkeet vun engem StÄr, wÈi mir en hei Ênnen op eiser Erd gesinn, hÄngt net nÊmmen vun sÈnger Entfernung zu eis, mee och vun sÈnger GrÈisst oof: verschiddener sinn Dausenden Mol mÈi grouss wÈi eis Sonn. DÈi Hellegkeet gÊtt an Klassen, dÈi sougenannten ,,StÄrengrÈissten" oder ,,Magnituden" agedeelt, woubÄi en StÄr zweeter GrÈisst ongefÈier 2,5 Mol mÈi liichtschwaach ass wÈi en StÄr Èischter GrÈisst (LatÄin magnitud-: GrÈisst). TatsÄchlech Ännert sech d'GrÈisst ann d'Farw vun engem StÄr mat der ZÄit. Eis Sonn z.B. als klengen StÄr mat gieler Farw ass nach ziemlech jonk, mee an Milliarden Johren wÄrd se sech zu engem rouden RiisenstÄr opbloosen, op Èmol explodÈieren, ann zu engem gliddegen wÄissen Zwerch zesummenschrumpfen. DÈi verschidden Hellegkeeten ann Fuerwen vun den StÄren, dÈi mir am Weltraum gesinn, stellen also nÊmmen verschidden Evolutiounsstadien am Liewen vun den StÄren duer.

2


D'StÄrebiller, dÈi mÊnschlech Phantasien um Nuechthimmel
Mam bloussen Aan gesÄit een schonn ongefÈier 4000 StÄren um Nuechthimmel. Fir sech an deerer grousser Zuehl iergendwÈi erem ze fannen, hunn d'MÊnschen vun je hir d'StÄren an den Gedanken mat geduechten Linnen verbonnen, ann zwar esou, dass se op emol ann engem Grupp vun benooperten StÄren, vun der Erd aus gesinn, Figuren vun DÈieren oder vun Gestalten aus Soen gesinn hunn. DÊss StÄregruppen ginn StÄrebiller genannt. Een bekannten Beispill ass den groussen Bir, deen eigentlech eng Birin ass (Lat. ursa: Birin, major: dÈi grÈisser vun zwou, wÊll et gÊtt och eng kleng Birin um Himmel).

Villen Leit ass en och Ênnert dem Numm ,,groussen Woon" bekannt. Sie beschrÄnken sech awer dobei nÊmmen op een Deel vun deem StÄrebild, nÄmlech op dÈi Figur, dÈi vun vÈier bestÊmmten StÄren gebildt gÊtt, sou dass se doran d'KÊscht vun engem Woon gesinn, mat drÄi viirÈchten StÄren (den Schwanz vum Bir) als DÄichsel vum Woon (um Bild hei driwer: giel Linnen). Do gesÄit een, wÈi d'mÊnschlech Phantasie um StÄrenhimmel spillen kann. D'StÄren vun dem Woon sinn allerdÈngs dÈi vun deem ganzen StÄrebild, dÈi am beschten sichtbar sinn. Sie sinn nÄmlech grÈisstendeels StÄren vun der 2. StÄregrÈisst (um Bild: grouss Punkten mat StrÈcher). DÈi aaner StÄren, dÈi den RÄscht vun der Grousser Birin bilden, sinn nÊmmen vun der 3. ann esouguer nÊmmen vun der 4. StÄregrÈisst. Sie sinn dohir vill mÈi liichtschwaach ann an donstegen Nuechten schwÈier ze gesinn, sou dass dÈi och manner bekannt sinn (um Bild: kleng bis ganz kleng einfach Punkten). DÈi grouss Birin ass en StÄrebild, daat oft als ,,Weeweiser um Himmel" bezeechent gÊtt: wann een nÄmlech d'Distanz zwÊschen deenen zwee hÊnneschten StÄren vun der KÊscht, dÈi och dÈi hÊnnescht Achs vum Woon bilden, 5 Mol verlÄngert (um Bild: rouden Feil), dann kÊnnt een op den PolarstÄr, deen engem d'Nord-Richtung (N) an der Nuecht bei klorem Himmel ugÊtt. Daat ass esou, well dÈi geduechten Achs, Êm dÈi sech eis Erd drÈit , Êmmer an d'Richtung vun dem PolarstÄr weist. Domadden steht den PolarstÄr iwer dem Nordpol vun eiser Erd (dohir sÄin Numm) ann ass op der Nordhallefkurel vun der Erd, wou jo och LÊtzebuerg lÄit, iwerall sichtbar. Dann, wÊll d'Erd sech vun Westen no Osten Êm dÈi Achs drÈit , huet een den Androck, den ganzen StÄrenhimmel ging sech an entgegengesaater Richtung Êm den PolarstÄr bewegen, also vun Osten (wou d'Sonn jo och opgeht) no Westen (wou se Ênnergeht). Et gesÄit een dann och an der Nuecht, dass d'StÄrebild vun der grousser Biirin sech entgÈint dem AuerzÄrersÊnn Êm den PolarstÄr drÈit. Daat ass en vollen Kreess an 24 Stonnen, sou wÈi d'Erd an engem Dag. Ann schliesslech, wÊll d'Erd sech och an engem Joer op hirer Bunn Êm d'Sonn bewegt, beschreiwt den StÄrenhimmel och esou een Johreskreess, wann een wÄhrend engem Joer vun Owend zu Owend Êm dÈi nÄmmlecht ZÄit den StÄrenhimmel kuckt.

3


D'StÄrebiller vum Summernuechthimmel
Eis Erd beschreiwt hir Bunn ronderem d'Sonn, hir Sonnenbunn, an engem Joer, an ronn 365 Deeg. All Owend, wann se sech vun der Sonn ewegdrÈit ann eis an d'Nuecht erandaucht, kÊnnen mir an d'DÈiften vum Weltall mat sÈnger StÄrenpracht kucken, virausgesaat, den Himmel ass kloer. WÊll d'Erd op hirer Bunn vun JohreszÄit zu JohreszÄit eng relativ grouss Distanz zerÈckleet (Êmmerhin een VÈierel vun hirer ganzer Bunn), gesinn mir owÊss vun Saison zu Saison, z.B. vum FrÈijohr zum Summer hin, en aaneren AusschnÊtt vum Weltraum, mat aaneren StÄren an aaneren StÄrebiller. Aus deem Grond Ênnerscheed een vÈier verschidden JohreszÄit-Nuechthimmelen, also en Summer- vun engem FrÈijohrsstÄrhimmel, ann en Hierscht- vun engem WanterstÄrhimmel, ann, natiirlech, deenen typÊschen StÄrebiller, dÈi dozou passen. Um Summernuechthimmel, um Enn vum FrÈijohr owÊss gÈint 22 Auer SummerzÄit, kuerz no SonnenÊnnergaang, gesÄit een esou schonn an eisen Geegenden vun der ErdnordhallÊfkurel, ann op halwer HÈicht iwert dem sÝdwestlechen Horizont, en Èischt bekannten FrÈisummerStÄrebild, den Birenhidder (dÄitsch ,,BÄrenhÝter"), deen och nach Rannerhiert (aalgriech. Bootes, mat boo-: RandbÈischt) genannt gÊtt. En huet d'Form vun engem Spillgezei-Draach.

Den Numm ,,Birenhidder" kÊnnt dohir, wÊll en net wÄit vum StÄrebild vum Groussen Bir eweg ass. TatsÄchlech kÊnnt een och, wann een d'DÄichselstÄren verlÄngert, op dem Birenhidder sÄin hellsten StÄr, den Arkturus (aalgriech. Arkturos: Bir)(um Bild hei driwer: rouden Feil). Den hellsten StÄr vun engem StÄrebild ass emmer och sÄin HaaptstÄr. D'Astronomen benotzen eng StÄr-NumÈrotatioun vun engem StÄrenbild an der ReihenfollÈch vun dem griechÊschen Buchstawen-Alphabet. Sou ass den Arkturus den StÄr Alpha vum Birenhidder, den zweethellsten ass den BÈta, asw. Den Arkturus ass en orangen StÄr Èischter GrÈisst, vun esou 4500°C UewerflÄchentemperatur, also en bÊsschen mÈi kill wÈi eis Sonn, deen den Duerchmiesser vun eiser Sonn awer Êm daat 23­facht iwertrÊfft ann deen 32 Lichtjohren vun eis eweg ass.

æstlech vum Birenhidder fÊnd een daat schÈint StÄrebild vun der Kroun (Lat. corona), mat engem mÈi hellen fonkelnden StÄr 2. GrÈisst, dem Edelsteen (Lat. gemma). 4


Bei engem weideren bekannten StÄrebild vum SummerstÄrhimmel, dem Skorpion (Lat. Scorpius), kritt een et mat engem Zeechen vum sougenannten DÈierekreess oder Zodiakum ze dinn (aalgriech. Zoo-: Liewewiesen, DÈier), deen och haaptsÄchlech DÈieren opziehlt, awer och Persounen (z.B. Jongfraa, Waassermann) ann en Instrument (Woo). DÊss DÈierzeechen kennt een aus der ZukunftsdÄiterei, wuertwiertlech der ,,Stonnenkuckerei", den Horoskopen (aalgriech.: horo-: Stonn, scop-: kucken), dÈi vun der Astrologie, ounie zurzÄit enger wÊssenschaftlecher BelÈung, opgestallt ginn. D'StÄrdÄiterei Astrologie (aalgriech. Astro-: StÄr, log-: Ried) ass also net mat der StÄrbenennungs-WÊssenschaft Astronomie ze verwiessÊlen. D'StÄrebiller vum DÈierekreess leien all op enger Linn , dÈi sech iwer den Himmel vun Osten no Westen zitt, ann dÈi een d'Ekliptik nennt. Daat ass dÈi scheinbar Bunn, dÈi eis Sonn an engem Joer virun dem Hannergrond vum StÄrenhimmel beschreiwt. WÊll an Wierklechkeet ass et jo eis Erd, dÈi esou eng Bunn an engem Joer ronderem d'Sonn zerÈckleet (Bild Ênnen).

Sonn

Mee et huet een den Androck, wann een Dag fir Dag Êm dÈi nÄmmlecht ZÄit d'Sonn virun dem StÄrenhannergrond vun der Erd aus beobacht, dass et d'Sonn ass, dÈi all Dag en StÈck virun dem StÄrenhimmel weiderrÈckelt. DÈi Beobachtung ass eigentlech nÊmmen am Dag wÄhrend enger SonnendÄischtert mÈiglech, wou den Mound d'Sonn total verdeckt, ann et mÊtten am Dag dÄischter gÊtt wÈi an der Nuecht. Dann kann een d'StÄren hannert der Sonn gesinn, dÈi normalerwÄiss vun hirer Hellegkeet iwerstrahlt ginn ann dohir och net sichtbar sin. Ann dann huet een also keen Nuecht-StÄrenhimmel, mee en Dag-StÄrenhimmel. D'Ekliptik kann awer och vun den Astronomen berechent ginn: sie gÊtt och fir en Nuechthimmel ausgerechent ann op all astronomÊscher StÄrekaart vermierkt, och wann d'Sonn um Nuechthimmel natirlech nie ze gesinn ass, wÈi wann se verstoppt wÄr, ann dohir kÊnnt och den Numm ,,Ekliptik" (aalgriech. eklip-: verstoppen). Och wann dÈi Linn nÊmmen geduecht ass, ass se um NuechtstÄrenhimmel dohir esou wichteg, wÊll een, wann een op sie kuckt, eigentlech duerch ,,d'Scheif" kuckt, an deer sech eisen ganzen Sonnensystem bewegt. Op der Ekliptik lÄien also net nÊmmen eis Sonn, mee och alleguerten eiss NoperplanÈiten, wÈi den Mars, den Jupiter, den Saturn, asw., ann och eisen Mound. Am Hannergrond vun der Ekliptik awer lÄien, mÈi dÈif am Weltraum, d'StÄrebiller vum DÈierekreess (Bild hei driwer). Et gesÄit een also och, wann een an der Nuecht an Richtung vun der Ekliptik kuckt, wÈi sech iwer grÈisser ZÄitreim (Wochen, MÈint) eis PlanÈiten duerch StÄrebiller vun dem DÈierekreess erduerch bewegen. Fir d'Astrologen sinn dÈi Positiounen, wÈi z.B. ,,den Jupiter, deen am Skorpion steht", oder ,,den Saturn am LÈiw (Lat. Leo)" wichteg fir d'Berechnung vun der Zukunft vun enger Persoun, dÈi gebuer ginn ass, wÈi d'Sonn op der Ekliptik am StÄrebild vun dem Skorpion oder vun dem LÈiw stung.

5


D'Ekliptik lÄit am Summer dÈif um Himmel, knapps iwer dem sÝdlechen Horizont . WÊll et ass jo eigentlech d'Bunn vun der Sonn an der entgegengesaater JohreszÄit, daat heescht dÈi am Wanter, wou d'Sonn jo bekanntlÈcherweiss dÈif um Himmel steht. Dohir steht och den Mound an enger Summernuecht esou dÈif. Den Summer-Vollmound z.B. ,,krÄicht" an der DÄischtert Êm MÊtternuecht jÝst nach iwer den SÝd-Horizont, ann oft gÊtt dobÄi sÈng Luucht, duerch den mÈi schiefen ann mÈi laangen Wee duerch d'ErdatmosphÄr, esou gefiltert, dass sech den Mound als orange Scheif an dem Waasser vun den Weieren spigelt, an d'quackend FrÄschen zu hirem Puerungsritual an deenen woodlechen Summernuechten erauslackelt.

Et muss een dohir och d'Summer-StÄrebild vum Skorpion (Bild Ênnen) schonn ziemlech dÈif an den SÝdhimmel sichen goen. Do fÄllt et awer op duerch sÈng opfÄlleg Kroopen-Form ann sÄin hellen rouden HaaptstÄr Antares, Æstlech vun der Woo (Lat. Libra).

An eisen GÈgenden ass dem Skorpion sÄin Schwanz net mÈi vollstÄnneg sichtbar ann verschwÊnd Ênner dem SÝdhorizont: et muss een schon bis an SÝdeuropa reesen, fir en ganz ze gesinn. Den ,,killen" rouden Antares mat enger UewerflÄchentemperatur vun ronn 3000°C ass en RiisenstÄr, deen den baal 300­fachen Sonnenduerchmiesser huet. En ass 230 Lichtjohren vun eis eweg. SÈng roud Fierwung errÊnnert un Blutt, ann dohir haaten dÈi aal Griechen en als ,,GÈgenstÈck vum Ares" bezeechent (aalgriech: anti-: gÈint, Ares: aalgriechÊschen Krichsgott).

6


En aanert interessant ann opfÄllegt StÄrebild um SummerstÄrhimmel ass den Hercules (Bild Ênnen lÈnks). En ass als den krÄftegen ann muskulÆsen Hallefgott Herakles aus der aalgriechÊscher Soenwelt vun den aalen RÈimer iwerholl ginn. Den Skorpion (hei driwer) sollt en mat sengem GÊftschwanz gestach ann Êmbruecht gehaat hunn. D'StÄrebild steht, wann och op der Kopp, baal um Zenith, dem Scheitelponkt vum HimmelsgewÆlb iwer t eisen KÄpp an hÊlt en groussen Deel vum Himmel an. An sÈngem vÈiereckÈgen Zentrum lÄit op der westlÈcher SÄit en kurelfÆrmÈgen StÄrenkoup (,,Kugelsternhaufen M13") vun, dicht beieneen, iwer 50.000 StÄren, ann deen 34.000 Liichtjohren vun eis eweg ass (Bild Ênnen rechts).

Als lÄscht drÄi StÄrebiller, dÈi um SummerstÄrhimmel nach besonnesch opfÄlleg sin, gÊt et do nach den Schwaan (Lat. Cygnus) (Bild Ênnen lÈnks), d'Leier, also d'Musiksinstrument (Lat. Lyra) (Bild Ênnen rechts), ann den Adler (Lat. Aquila) (Bild d'nÄchst SÄit).

Den Schwaan gÊtt oft och nach wÈinst sÈnger Form d' "NÆrdlÈcht KrÄiz" genannt, wÊll op der SÝdhallefkurel vun der Erd gÊtt et nach en KrÄiz, nÄmlech daat ,,SÝdlecht KraÎz" (fransÈisch ,,Croix du Sud").

7


Den HaaptstÄr vun der Leier, d'Wega, ass en extree vun Êm dÈi 13000°C UewerflÄchentemperatur ann steht baal um Zenith ann och esou no beim PolarstÄr, Groussen Bir, Êm den PolarstÄr drÈit ann daat ganzt Ênner dem Nord-Horizont verschwÊnd.

m hellen ann gliddegen blo-wÄissen StÄr en ass 27 Liichtjohren vun eis eweg. En dass en an eisen GÈgenden, graad wÈi den Joer iwer sichtbar ass, wÊll en bei eis nie

Zesummen mat dem HaaptstÄr vum Schwaan, dem Deneb (aal-arabÊsch fir ,,Schwanz" (vum Schwaan)), dem HaaptstÄr vum Adler, dem A(l)tair, bild d'Wega en groussen DrÄieck um Summerhimmel, deem sÈng SpÊtz no SÝden wÄisst ann deen den SummerdrÄieck genannt gÊtt (Bild ganz Ênnen).

8


D'PlanÈiten, eis Noperen am Weltraum
ênner PlanÈiten versteht een haaptsÄchlech eis benopert kaal Himmelsobjekter, dÈi mat eis, also wÈi eis Erd, op hirer Bunn ronderem eis Sonn drÈien (Bild hei drÊnner). Sie produzÈieren selwer keng Luucht, ann sie liichten nÊmmen, wÊll se vun der Sonn ugestrahlt ginn.

FrÈier huet een se och nach fÄlschlech " WandelstÄren" genannt, obwuehl een haut weess, dass et keng StÄren, also keng Sonnen, sin. DÊss Bezeechnung war, fir se kÊnnen vun den sougenannten FixstÄren, deenen aaneren Liichtpunkten am All, ze Ênnerscheeden. D'FixstÄren stinn nÄmlech scheinbar stÊll, ann dohir hiren Numm, obschonn een haut weess, dass och sie sech bewegen. Mee wÊll se esou wÄit vun eis eweg sin, mierkt en daat net emol wÄhrend engem ganzen Menschenliewen. D'PlanÈiten dogÈint Änneren hir Stellung um Himmel vun Mound zu Mound oder op d'manst iwer t e puer Johren (aalgriech. planeto-: Wandler). PlanÈiten erkennt een net nÊmmen dorunner, dass se an der GÈgend vun der Ekliptik stinn, mee och, wÊll se wÈinst hirer wÈsÊntlech mÈi klenger Entfernung vun eis esou hell sinn ann och net wÈi StÄren fonkelen, mee en rouÊgen Glanz hunn. Vun den PlanÈiten aus eisem Sonnensystem ass elo besonnÊsch gutt den PlanÈit Jupiter um Summerhimmel sichtbar (Bild hei drÊnner). Als ganz hellen Liichtponkt steht en zurzÄit Æstlech vum StÄrebild vum Skorpion um SÝdhimmel. Benannt nom iewÊschten Gott vun den RÈimer, als den grÈissten vun all eisen PlanÈiten, deen eis Erd 318-mol enthaalen kÈint, ann ronn 630 Milliounen Kilometer vun eis eweg ass, besteht sÈng Kurel nÊmmen aus gefruerenen gÊftegen MÈthan- ann Ammoniak-Gaasen. DÈi vÈier grÈisst vun sÈngen Mounden sinn schonn mat engem klengen astronomÊschen Fernrouer oder Teleskop (aalgriech. tele-: wÄit, skop-: kucken) ze gesinn. Och den Galileo Galilei haat se schonn am 17. Johrhonnert entdeckt ann gemierkt, wÈi se vun Owend zu Owend hir Stellung ronderem PlanÈitenscheif vum Jupiter geÄnnert haaten. Hien konnt dorauser schlÈissen, dass, entgÈint der LÈier vun der deemolÈger kathoulÊscher Kiirch, d'Erd net den MÊttelpunkt vum Weltall, dem Universum (Lat. universum: "an eent geschott", een Ganzt, All(es)) oder Kosmos (aalgriech. kosmos: Uerdnung) war.

9


D'MÊllechstrooss, eis Galaxie am Weltraum
All StÄren, dÈi mir um Nuechthimmel mam bloussen Aan nach kÊnnen gesinn, drÈien mat eiser Sonn Êm een gemeinsamen Zentrum an laangen SpiralÄrem, eiser Galaxie. Esou Galaxien wÈi eis gÊtt et der nach Dausenden aanerer dobaussen am Weltraum. Sichtbar ass se um Nuechthimmel als en laanggestreckt mÊllechzegt Band, dÈi sougenannten MÊllÈchstrooss, wouhir den Numm "Galaxie" och kÊnnt (aalgriech. gala: MÊllÈch). An Wierklechkeet ass do d'Dicht vun den StÄren besonnesch grouss, wÊll mir, wann mir eisen BlÈck op d'MÊllÈchstrooss riichten, lÄngs duerch d'Scheif vun eiser Galaxie kucken. TatsÄchlech gehÈieren all dÈi aaner fir eis sichtbar StÄren um Himmel, sÄitlech dovunn, och nach dozou. An och den KurelstÄrenkoup M13 am Hercules lÄit nach um Rand vun eiser Galaxie, an enger Entfernung vun 34.000Liichtjohren. Eisen Sonnensystem lÄit ziemlech um Rand vun eiser Galaxie (wÄisst KrÄiz um Bild hei drÊnner: uewen: Opsiicht, Ênnen: SÄitensiicht).

No enger aalgriechÊscher Soo wÄr d'MÊllechstrooss esou entstaanen: den iewÊschten griechÊschen Gott, den Zeus, huet den Herakles, deen Jong, deen hien mat enger stierwlÈcher Fraa gezeugt haat, heemlech un d'Broscht vun sÈnger Gemahlin Hera geluegt, wÈi dÊss geschloof haat, fir dass den Heracles vun hir geniehrt ann esou zu engem onstierwlÈchen Gott sollt ginn. Den klengen Bouf huet awer esou fest un der Broscht vun sÈnger Ersatzmamm gesuckelt, dass dÊss dovun erwecht ass ann deen Klengen fortgestouss huet. Doduerch ass en MÊllÈchstrahl iwer den Himmel versprÊtzt ginn (Bild Ênnen lÈnks).

Jacopo Tintoretto: D'EntstÈiung vun der MÊllÈchstrooss (Renaissance-Molerei vun1575)

D'MÊllechstrooss leeft um Nuechthimmel quier duerch den SummerdrÄieck (Bild rechts).

10


AstronomÊsch StÄrekaart vum Summernuechthimmel
Als Zesummenfaassung ass hei drÊnner nach eng astronomÊsch StÄrekaart vum Summernuechthimmel (fir den Mound Juli) fir owÊss gÈint 22 Auer SummerzaÎt an fir eis GÈgenden, daat heescht fir d'Erdnordhallefkurel ongefÈier op halwer HÈicht zwÊschen dem äquator, deen d'Erdkurel an zwou glÄich Halschenden deelt (Lat. Aequator: GlÄichheet), an dem Nordpol (aalgriech. Pol-: HÈichponkt). D'Himmelsrichtungen sinn och uginn, zur OrientÈierung (Lat. orient-: opsteigend (fir d'Sonn)): N: Norden, wou d'Sonn nie steht; O: Osten, wou d'Sonn muergÊss opgeht; S: SÝden, wou se mÊttess um hÈchsten Ponkt steht (an der MÊtt vum Dag: dÄitsch ,,Mit-Tag", fransÈisch ,,midi", vum Lat.: mi- oder meri-: hallef, dies: Dag); W: Westen, wou d'Sonn owÊss Ênnergeht. Et soll een d'Kaart Êmmer esou haalen, dass dÈi Richtung, an dÈi een kuckt, no Ênnen weiút. D'MÊllÈchstrooss , dÈi duerch den SummerdrÄieck leeft, ass als mÊllÈchzegt Band och op der Kaart agedroen, ann d'Ekliptik mat den StÄrebiller vum DÈierekreess als wÄiss Linn Ênnen.

11